Amiloidoz Nedir? Amiloidoz Belirtileri, Nedenleri, Tedavisi

Amiloidoz (amyloidosis), nadir ve ciddi bir protein depozisyonu (birikimi) hastalığıdır. Amiloidoz, amiloid denilen anormal bir proteinin doku ve organlarda birikmesiyle ortaya çıkar.

Amiloidoz hastalığı, kalp, böbrekler, karaciğer, dalak, sinir sistemi, mide, bağırsak, eklemler, sinirler, yumuşak dokular ve cildi etkileyebilir. Bir doku veya organda amiloid proteinin birikimi arttıkça doku veya organın sağlıklı çalışmasını engellemeye başlar.

Sonunda amiloid protein birikimi semptomlara ve organ yetmezliğine neden olur. Bu durum bazen çok ciddi bir klinik tabloya, hatta ölüme bile yol açabilir.

Amiloidoz nadir olduğu için teşhis genellikle gecikir veya konulmaz. Bu nedenle, bu hastalığın tam olarak kaç kişiyi etkilendiğini bilmek zordur. Bununla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri’nde her yıl yaklaşık 4.000 kişide AL amiloidoz geliştiği düşünülmektedir.

Bu hastalık bir tür kanser olmamasına rağmen, multipl miyelom gibi bazı kan kanserleri, Hodgkin hastalığı ve ailesel Akdeniz humması (bağırsak rahatsızlığı) ile ilişkili olabilir. Bazen de uzun süre diyalize giren insanlarda görülür.

Amiloidoz herhangi bir yaşta ortaya çıkabilir, ancak 50 yaşın üzerindeki yetişkinlerde daha yaygındır. Amiloidoz erkeklerde kadınlardan daha sık görülür.

Amiloidozun tedavisi yok. Ancak tedaviler semptomlarınızı yönetmenize ve amiloid proteini üretimini sınırlamanıza yardımcı olabilir.

Amiloidoz Nedenleri

Genel olarak, amiloidoza, amiloid adı verilen anormal bir protein birikmesi neden olur.

Birçok farklı protein, amiloid birikintilerine yol açabilir, ancak sadece birkaçı büyük sağlık sorunlarıyla ilişkilendirilmiştir. Protein türü ve toplandığı yer amiloidozun türünü belirler. Amiloid birikintileri vücudunuzun tamamında (sistemik) toplanabilir veya sadece bir bölgede toplanabilir.

Amiloidoz Tipleri

Aşağıdakiler de dahil olmak üzere farklı amiloidoz türleri vardır:

AL Amiloidozu (immünoglobulin hafif zincir amiloidozu)

Daha önce primer (birincil) amiloidoz olarak adlandırılan AL amiloidozu, başka bir ilişkili hastalık olmadan ortaya çıkan en yaygın amiloidoz türüdür.

Bu durumda dokularda biriken amiloid proteinleri hafif zincirler olarak bilinirler. Ya kappa ya da lambda hafif zincirler olabilirler.

AL amiloidoz plazma hücrelerinin bir bozukluğudur. Plazma hücreleri, enfeksiyonla savaşan bir protein türü olan immünoglobulinler veya antikorların üretiminden sorumlu bir beyaz kan hücresidir. AL amiloidozunda, hafif zincir proteinleri şekilsizdir ve fazla miktarda üretilir. Dokularda birikerler ve bir veya daha fazla organa zarar verebilirler.

Etkilenen en yaygın organlar kalp, deri, dil, böbrekler, sinirler ve gastrointestinal sistemdir. AL amiloidoz plazma hücresi proteinlerinin aşırı üretimi ile ilişkili olduğundan, multipl miyelom ile bağlantılıdır.

AA Amiloidozu

Daha önce sekonder (ikincil) amiloidoz ve inflamatuar amiloidoz olarak adlandırılan AA amiloidoz, “serum amiloid A” adı verilen bir protein ile karakterize edilir. Bu protein, iltihaplanma veya enfeksiyona cevap olarak vücut tarafından üretilir.

Proteinin yüksek seviyeleri kısa vadede amiloid birikintilerine neden olmaz, ancak uzun bir süre amiloid birikintilerine neden olabilir. Bu nedenle, kronik enflamasyon durumlarına (kötü kontrollü romatoid artrit gibi) veya kronik enfeksiyon durumlarına (kronik tüberküloz gibi) yol açan hastalıklar birkaç yıl boyunca AA amiloidoz birikimine neden olabilir.

AA amiloidoz ayrıca diyabet, lupus ve inflamatuvar bağırsak hastalığı (Crohn hastalığı ve ülseratif kolit) gibi bazı kronik hastalıklarla ve bazı kanserlerle de ilişkilidir. Ayrıca yaşlanmayla bağlantılı da olabilir.

AA amiloidoz, dalak, karaciğer, böbrekler, adrenal bezler ve lenf düğümlerini etkileyebilir. Altta yatan hastalık tedavi edilirse bu amiloidoz tipi ortadan kalkacaktır.

Beta-2 Mikroglobulin Amiloidozu (Abeta2m)

Daha önce diyalize bağlı amiloidoz (DRA) olarak adlandırılan Beta-2 Mikroglobulin amiloidozu, kanda biriken beta-2 mikroglobulin birikintilerinden kaynaklanır.

Genellikle kronik böbrek yetmezliğinden dolayı uzun yıllar diyalizde olan hastalarda ortaya çıkar. Tortular birçok farklı dokuda birikebilir, ancak en sık kemikleri, eklemleri ve tendonları etkiler.

Ailesel veya Kalıtsal ATTR Amiloidozu

Ailesel (kalıtsal) amiloidozların çeşitli türleri vardır, bunların en yaygın olanı anormal transtiretin proteini üreten transtiretin (TTR) genindeki bir mutasyondan kaynaklanır. Transtiretin içinde 100’den fazla farklı mutasyon bilinmektedir ve çoğu amiloidoza yol açar. Ailesel tip, nesilden nesile aktarılabilen nadir bir formdur.

Ailesel ATTR amiloidozu en sık kalp ve sinirleri etkiler. Diğer organ tutulumları da ortaya çıkabilir, ancak nadirdir. Ayrıca karpal tünel sendromuna ve göz anormaliklerine neden olabilir.

Çok ciddi bir hastalık olmasına rağmen, ailevi ATTR amiloidoz prognozu, genellikle daha yavaş bir oranda ilerlediğinden, genel olarak AL amiloidozundan daha iyidir.

Vahşi Tip ATTR Amiloidozu

Vahşi tip ATTR amiloidozu, ailesel ATTR amiloidozuna benzer, ancak biriken protein normal, mutasyona uğramamış transtiretin proteinidir. Normal transtiretin proteini, mutasyona uğramış formdan daha az amiloid birikintileri oluşturmaya meyillidir.

Sonuç olarak, hastalar hastalığı yalnızca büyük yaşta, genellikle 65 yaş veya daha büyük olarak geliştirirler. Amiloid birikintileri hastalığın bu şeklinde yavaşça biriktiğinden prognoz genellikle AL (primer) amiloidoz ve ailesel ATTR amiloidozdan daha iyidir.

Risk Faktörleri

Amiloidozun bilinen bir risk faktörü yoktur. Sebep genellikle bilinmemektedir. Aşağıdaki faktörler sadece kişinin amiloidoz gelişme riskini artırabilir:

• Yaş: Yaş ilerledikçe amiloidoz riski artar. AL amiloidoz için teşhis konulan kişilerin çoğu 40 yaşından büyüktür.

• Cinsiyet: Amiloidoz erkeklerde kadınlardan daha sık görülür. Erkekler vakaların neredeyse yüzde 70’ini oluşturmaktadır.

• Irk: Afrika kökenli Amerikalılar, diğer ırklardan daha çok kalıtsal amiloidoz riski altındadır.

• Tıbbi öykü: Bir enfeksiyon veya inflamatuar hastalığa yakalanmanız, AA amiloidozuna yakalanma olasılığınızı artırır.

• Böbrek sağlığı: Böbrekleriniz hasar görürse ve diyalize ihtiyaç duyarsanız, yüksek risk altında olabilirsiniz.

• Aile öyküsü: Aile bireylerinde amiloidoz varsa, mutasyona (genetik değişikliğe) uğramış gen diğer aile bireylerine de aktarılabilir.

• Diğer hastalıklar: Araştırmalar, Multipl miyelomalı kişilerin % 12-15’sinde de AL amiloidoz geliştiğini gösteriyor.

Amiloidozun Belirtileri Nelerdir?

Amiloidozun semptomları, amiloid proteinin oluşumundan etkilenen doku veya organların sayısına bağlı olarak geniş çeşitlilik gösterebilir. Amiloidoz olan insanlar aşağıda listelenen semptom veya belirtilerin çoğunu yaşayabilir. Bazen de bu belirtilerin hiçbirine rastlanmayabilir.

Bu belirtilerin tümü amiloidozdan başka hastalıklara benzer semptomlara sahip olabileceğinden, amiloidozun teşhis edilmesini zorlaştırabilir.

Amiloidozun genel semptomları şunları içerebilir:

• Yorgunluk, aşırı tükenmişlik (Bkz: Kronik yorgunluk sendromu)
• Açıklanamayan kilo kaybı
• Anemi (düşük düzeyde kırmızı kan hücresi)
• Karpal tünel sendromundan kaynaklanabilecek zayıf el becerileri
• Bacaklarda ve ayaklarda karıncalanma ve uyuşma
• Göz çevresinde deri döküntüsü, cilt değişiklikleri
• Eklem ağrıları
• Nefes darlığı
• Dil büyümesi (makroglossi)
• Kabızlık ile dönüşümlü ishal

Nasıl Teşhis Edilir?

Amiloidozu teşhis etmede kapsamlı bir fizik muayene ve tıbbi geçmişinizin detaylı ve doğru bir şekilde anlatılması önemlidir. Amiloidozun semptomları başka hastalıkların semptomlarına benzer olduğundan yanlış teşhis yaygındır. Doktorunuz fiziki muayene ve tıbbi geçmişinizi öğrendikten sonra teşhise yardımcı olması için aşağıdaki testleri kullanabilir:

• Kan ve idrar testleri: Bu testler amiloid protein seviyelerini değerlendirmek için yapılabilir. Kan testleri ayrıca tiroid ve karaciğer fonksiyonlarınızı kontrol edebilir.

• Biyopsi: Kan ve idrar testleri vücutta anormal bir protein ortaya çıkarabilir, ancak amiloidozu kesin olarak teşhis etmenin tek yolu mikroskop altında analiz için bir doku örneği almaktır.

Karaciğer, sinirlerden, böbreklerden, kalpten, karın yağından veya diğer organlardan bir numune alınır. Doku parçasını analiz etmek, doktorunuza amiloid birikiminizin hangi tür olduğunu bulmasına yardımcı olabilir.

• Ultrason: Ultrason, iç organların görüntüsünü oluşturmak için ses dalgalarını kullanır. Amiloid proteinden etkilenen alanlar, ses dalgalarına karşı sağlıklı dokudan farklı bir tepki verir. Ses dalgaları bilgisayarda görüntü haline dönüştüğünde, doktor vücudun içindeki bu alanları bulabilir. Ayrıca genişlemiş organları saptamak için de abdominal bölgenin bir ultrasonu kullanılabilir.

• Kemik iliği aspirasyonu ve biyopsisi: Kemik iliği, kemiklerinizin içindeki süngerimsi dokudur. Hem katı hem de sıvı kısmı vardır. Kemik iliği aspirasyonu, kemiklerinizin içinden iğne ile az miktarda sıvı çıkarma işlemdir.

Kemik iliği biyopsisi ise az miktarda katı dokunun çıkarılması işlemidir. Bu testler birlikte veya ayrı olarak yapılabilir. Numuneler bir laboratuara gönderilir ve burada anormal hücreler kontrol edilir.

• Kalp değerlendirmesi: Bir kalp değerlendirmesi, bir elektrokardiyografi (EKG veya ECG) ve ekokardiyografi (EKO) dahil olmak üzere kalpteki yapısal anormallikleri arar ve kalp duvarlarının hareketini inceler.

Bir teşhis yapılırsa, doktorunuz hangi türe sahip olduğunuzu bulacaktır. Bu, immünokimyasal boyama ve protein elektroforezi gibi testlerle yapılabilir.

Amiloidoz Tedavisi

Amiloidozun herhangi bir tedavisi yoktur. Doktorunuz, amiloid oluşturan proteinin gelişimini baskılamak ve belirtilerinizi yönetmek için bazı tedaviler uygulayabilir.

Amiloidoz başka bir durumla ilişkiliyse, tedavi altta yatan koşulu hedefleyecektir. Spesifik tedavi, hangi amiloidoz türünün olduğuna ve kaç organın etkilendiğine bağlıdır.

Genel Tedaviler:

Bu ilaçlar amiloidoz belirtilerini kontrol etmek için kullanılır:

• Ağrı kesiciler
• İshal, mide bulantısı ve kusmayı yöneten ilaçlar
• Vücudunuzdaki sıvı birikimini azaltmak için diüretikler
• Kan pıhtılarını önlemek için kan incelticiler
• Kalp atış hızınızı kontrol etmek için kullanılan ilaçlar

Diğer tedaviler, sahip olduğunuz amiloidoz türüne göre yapılır.

AL Amiloidoz Tedavisi

Bu tür kemoterapi ile tedavi edilir. Bu ilaçlar genellikle kanseri tedavi etmek için kullanılır, ancak amiloidozda amiloid protein üreten anormal kan hücrelerini de yok eder. Kemoterapi sonrası, zarar görmüş kemik iliği hücrelerinin yerini alacak bir kök hücre / kemik iliği nakline ihtiyaç duyulabilir.

AL amiloidozun tedavisinde kullanabileceğiniz diğer ilaçlar arasında şunlar bulunur:

• Proteazom inhibitörleri: Bu ilaçlar, proteazomlar adı verilen proteinleri parçalayan maddeleri bloke eder.

• İmmünomodülatörler: Bu ilaçlar aşırı aktif bir bağışıklık sisteminin tepkisini hafifletir.

AA Amiloidoz Tedavisi

Bu tür sebeplere göre değerlendirilir. Amiloid oluşumundan sorumlu olan kronik enfeksiyonu veya enflamatuar hastalığı kontrol etmek önemlidir.

İltihaplanmayı azaltmak için güçlü anti-inflamatuar ilaçlar, steroidler kullanılır. Bakteriyel enfeksiyonlara karşı ise antibiyotikler uygulanır.

Ailesel ATTR Amiloidozu Tedavisi

Amiloidoz tedavisinde kullanılan cerrahi, organ transplantasyonu (organ nakli) içerebilir. Karaciğer transplantasyonu, belirli kalıtsal amiloidoz tiplerinin tedavisinde etkilidir. Kalıtsal amiloidoza neden olan transtiretin proteini karaciğerde yapıldığından, bu organın değiştirilmesi mutant protein üretiminin kaynağını ortadan kaldırır.

Böbrek ve kalp transplantasyonu da iyi işleyebilir. Bununla birlikte, organ transplantasyonu tüm hastalar için, özellikle de organlarında biriken amiloid protein seviyesi çok olanlara uygun olmayabilir.

Vahşi Tip ATTR Amiloidozu Tedavisi

Tedavi genellikle vahşi tip ATTR amiloidoz semptomlarına yöneliktir, kalpteki amiloid birikintilerini tedavi etmek gibi. Kalp en çok etkilenen organ olduğundan, hastalığınız bir kardiyolog tarafından izlenecek ve tedavi edilecektir.

Şiddetli vahşi tip ATTR amiloidozlu bazı hastalar için kalp nakli en iyi seçenek olabilir.

Kök Hücre Nakli / Kemik İliği Nakli

Kemik iliği / kök hücre nakli, kemik iliğinde bulunan ve amiloid proteini üreten plazma hücrelerinin ilk önce yüksek doz kemoterapi ile imha edildiği ve daha sonra sağlıklı kemiğe dönüşen hematopoetik kök hücreler olarak adlandırılan çok özelleşmiş hücrelerle değiştirildiği tıbbi bir prosedürdür.

Hematopoietik kök hücreler hem kan dolaşımında hem de kemik iliğinde bulunan kan oluşturan hücrelerdir. Günümüzde, bu işleme daha yaygın olarak periferik kan kök hücre nakli denir, çünkü kemik iliği nakli yerine, gerçek kemik iliği dokusu değil, tipik olarak nakledilen kan akımından toplanan kök hücrelerdir.

Bazı normal organ fonksiyonlarına sahip olan amiloidozlu bazı insanlar için, periferik kan kök hücre nakli faydalı olabilir. Bu işlem sırasında hastaya amiloid proteinleri oluşturan kan hücrelerini yok etmek için yüksek doz kemoterapi verilir.

Daha sonra hasta, vücudun tekrar sağlıklı kan hücreleri yapmaya başlamasını sağlayan sağlıklı periferik kan kök hücreleri alır. Yüksek doz kemoterapi ve periferik kan kök hücre nakli ile sağkalım önemli ölçüde iyileşebilir. Bununla birlikte, birçok hasta da amiloid proteini birikimi diğer organların işlevini etkilediğinden bu tedaviyi alamıyor.

Kök hücre transplantasyonunu önermeden önce doktorlar hastayla bu tedavinin riskleri hakkında görüşecek ve hastalığın türü, herhangi bir önceki tedavinin sonuçları ve hastanın yaşı ve genel sağlığı gibi diğer bazı faktörleri göz önüne alacaklardır.

Destekleyici Tedaviler

Destekleyici tedaviler, çeşitli organlardaki amiloid birikimlerinin neden olduğu spesifik sorunları ve semptomları hafifletmek için alınan önlemlerdir ve tüm amiloid tiplerinde çok önemlidir. 

Örneğin, kalp veya böbrekler etkilenirse, hastaların bir diüretik (idrar söktürücü) almaları, diyetlerindeki tuz miktarını kısıtlamaları veya şişkinlik miktarını azaltmaya yardımcı olmak için elastik çorap giymeleri ve bacaklarını yükseltmeleri gerekebilir. 

Gastrointestinal sistem söz konusu olduğunda, ishal ve mide dolgunluğu semptomlarına yardımcı olmak için diyet değişiklikleri ve bazı ilaçlar denenebilir. Bu ve diğer destekleyici tedaviler, amiloidozu olan birçok kişi için yaşam süresini ve kalitesini arttırmıştır.

---

Kaynaklar ve Referanslar:
1: What is amyloidosis?
2: About amyloidosis
3: Amyloidosis